C.C.L. HirschfeldC.C.L. Hirschfeld (1742 - 1792) — Reverenz an en Idee


De Biller laat sik dör Anklicken vergröttern! Trüch kaamt Se denn mit den Zurück-Knoop op de Symboolliest

Kirchnüchel: KarktoornKennt Se de lütte Wallfohrtskark vun Kirchnüchel in de Holsteensche Schwiez? Dor schullen Se mal vörbikieken, wenn Se in de Neegde sünd. Binnen in de ole Wehrkark gifft dat en lierlierlütte "wunnertätige" Madonna vun Elfenbeen; bloots 7 cm is se groot un sitt achter Glas in en Nische in de dicken 700 Johr olen Muurn, sachtes Licht vun baven un en kostboorn bestickten Mantel üm ehr smalle Schullern; un wenn een ehr dor so sinnig sitten süht, kunnst meist glöven, dat se Wunner deit.

De Kark liggt op en lütten Knüll, as ole Karken doot; allens hier is lütt, un dochen stekt achter düt Lütte wat Groots, dat een överall föhlen kann.

So is dat ok, wenn een buten üm den Karktoorn rümmer driselt na den achtern liggen Karkhoff hen. As en Slag in't Gesicht drept di denn toeerst de Leevlichkeit vun de Landschap, de dör de Bööm lücht; dat is meist nich to glöven, as stünn een sülven in en Bild, un wenn nich de Duft vun den blöhen Raps dor weer, wöörst dat wohraftig för maalt hollen. 'keen Leder kennt, den fallt de Reegn vun den lübecker Dichtersmann Emanuel Geibel in:

"Die ganze Welt ist wie ein Buch, darinnen aufgeschrieben
in bunten Zeilen manch ein Spruch, wie Gott uns treu geblieben."

Blick op den KarkhoffSodraad Se den Blick vun düt levige Gemälde afwennen köönt, lohnt sik dat, den olen Karkhoff noch beten wat nauer antokieken, denn wedder sünd wi in de Neegde vun wat Groots — nämli vun noch en groten noorddüütschen Künstler. Wi sünd in de Neegde vun Christian Cay Lorenz Hirschfeld.

Hirschfeld? Wokeen schall dat ween? Mutt ik den kennen? — Nee, dat mööt Se nich, nich mal för de 1-Millioon-Euro-Fraag in't Quiz. Dat gifft keen Warken vun em, de utstellt un bestaunt warrn köönt. He is vundaag ganz un gor vergeten. He hett nix nalaten. Nix as Gedankens. Un för sin Gedankens gifft dat keen bildliche Tügen — nix tüügt för em as de Leevlichkeit vun de Landschap un de Schöönheit vun mennig Goorns un Parks överall in Europa. Christian Cay Lorenz Hirschfeld weer en Goorn-Künstler — de Erfinner vun de moderne "Gartenkunst" överhaupt.

Christian (dröfft wi "Krischan" seggen?) Cay Lorenz Hirschfeld woor 1742 in Kirchnüchel boren. Un dormit is eentlich meist allens seggt — he hett eenfach dat apen Book leest, dat överall üm em rümmer opslaan weer: de Landschap. He hett hier stunnen, an de Kant vun den Karkhoff, den Wind in den Acker faten sehn un den Duft rüükt; he hett sachs uns Spraak snackt — Platt — un uns Gedankens dacht: "Wat is't ni schöön!" Man he hett dat to en Tied daan, as Parks un Goorns en komplizeerte geometrische Angelegenheit weern un alle Welt dach, dat müss so ween; de Jung ut Kirchnüchel weer to sin Tied de eenzige, de dat apen Book vun de Landschap leest un dat later in't Leven ok luut utspraken hett. Meist nich to glöven, avers wohr. Dat een dat kunn, sik so lösen vun de överkamen Starrheit vun'n Ümgang mit de Natuur, dorto hett villicht nix Ringers langt as düsse atennehmende Leevlichkeit. Bloots Kirchnüchel, bloots de Holsteensche Schwiez kunn de Starrheit ut de Köpp verdrieven, kunn de Goornerie vun de Tied vun ehr Versteinerung kureern.

Gedenksteed för Cay Lorenz HirschfeldGaht wi mal beten nehger an den Hang hen, na sin Gedenksteen. Nee, sin Graff is dat nich — doodbleven is he 1792 in Kiel. Man hier hebbt de Kirchnücheler em en Gedenksteed maakt, en Steen un en Tafel sett för ehrn groten Söhn; un groot weer he, ok to sin Tied. He weer sowat as en Popstar vun de Goornkunst; denn Goornkunst stunn hooch in'n Kurs bi all de Eliten vun de Tied — jedeen vun de Rieken, Wichtigen un Adligen wull den schöönsten un modernsten Goorn hebben. Un Krischan hett ehr wat dorvun vertellt, un dat nich to knapp. "Gartenrevolutionär" hebbt se em ok nöömt. Dat keem nich vun ungefähr.

Goorns — as vun Metall gaten

In't deepe Middelöller geev dat mehrst bloots Nutzgoorns för Krüder un Grööntüüch to'n Eten; man mit de Renaissance (also üm 1400) keem de Idee vun gestaltete Goorns op, de nix as En Renaissance-Goornsmücken un Freid maken schullen. Later, in't Barock, wussen sik de Goorns to richtige Parks ut. Dör düsse ganze Geschichte vun Goorngestaltung trock sik as en rode Fadem de Idee, dat en Goorn wat anners is as de reine Natuur: dat de Minsch de Natuur in en Ordnung föögt, ehr verbetert, ehr dör sin Gestaltung eerst de rechte Foorm gifft — ehr sotoseggen "vereddelt" orr "adelt".

Dat kunn nu ja ok schöön utsehn. Wokeen italienische Renaissance-Watergoorns kennt, weet dat. Ok düsse Goorns sünd mehrst ganz regelmäßig un geometPark vun den Katharinenpalast in St. Petersburgrisch buut, t.B. spegelsymmetrisch an en Middelass. De Goorn vun en Villa, Slott orr Herrenhuus woor in de Renaissance as en Erweiterung vun de Architektuur ansehn, un he müss sik de Regeln vun de Architektuur ünnerordnen. Un Architektuur is ja nu wat, wat rein ut Minschenhand kümmt. Dat Eer un Planten Natuur weern un nich Minschenwark, un dat de Natuur ehr egen Gesetten hett, woor dorbi meist vergeten.

De Idee vun Ordnung un Regelmaß nehm mehr un mehr to. Bööm un Planten woorn in afsurde Foorms trechtsneden, as Statuen; de Hööcht vun Bööm un Hecken müss in bestimmte mathematische Proporschoonen to de Geometrie vun de Weeg un Beete stahn usw., ganze Landschapen woorn ümgestalt, trechtmaakt, künstlich "vereddelt". De Natuur woor regelrecht dressiert. In de Barocktied woorn in Frankriek de eersten Böker över Plan vun den "Goorn" vun VersaillesGoorns schreven, de düsse Dogmen fastsetten dään. Repräsentaschoon un Pracht spelen en jümmer gröttere Rull in den Barockgoorn, un de Park vun Versailles is amenn en reines Symbool vun Herrschap, as in Metall gaten. De Minsch — de König, de Staat — bestimmt de Regeln, un allens mutt sik fögen, ok de Natuur. Mehrst hett dat mit Natuur nich mehr veel to doon.

Detail vun Versailles

En poor prachtvulle Barockgoorns hebbt wi ok in Noorddüütschland. De Goorn vun Jersbek bi Hamborg höört dorto, man de gröttste is wiss de Park vun Herrenhausen in Hannover. He is ok vundaag in beste Pleeg un lohnt en Besöök. Dor kannst bi en langen Spazeergang prima över Goornkunst, Natuur un Minschenwark nadenken.

Plaan vun den Park vun Hannover-Herrenhausen

Trüch na de Natuur!

Jede Entwicklung kümmt mal an en Punkt, 'neem dat nich wiedergeiht, 'neem se sik ad absurdum föhrt hett. In't 18. Johrhunnert weer dat so wiet; üm 1740 kemen ut England de eersten Stimmen, de de Geometrie in'n Goorn satt harrn un de frie Natuur veel schöner funnen. Toeerst weern dat noch Philosophen un Denker, de luut över nadachen, wat de Minsch en Goorn nich beter mit de Natuur as gegen de Natuur anleggen schull. Man korte Tied later woorn al versöökswies de eersten "Landschapsgoorns" in England anleggt.

Üm düsse Johr, 1742, warrt Christian Cay Lorenz Hirschfeld in Kirchnüchel boren. Sin Vadder, de ut Weimar stamm, weer Paster in de ole Kark vun Kirchnüchel, üm de wi baven rümsliekert sünd; sin Moder weer en holsteiner Deern ut dat Dörp Grube. Krischan verleev en glückliche Kinnertied, vun de he later schrifft:

Harmloser Frühling meiner Tage! Süße Blüthe meines Lebens! ... Sanft vorüberschimmernde Sommertage, da ich als Knabe unter den Blumen meines Vaters spielte, in dem ländlichen und friedvollen Thale, nah und fern von ruhigen Wäldern und Höhen umkränzt, zwischen welchen blos ein hervorglänzender See die Dämmerung des weiten Hintergrundes erheiterte!

He seggt us hier, woans sin ästhetisches Geföhl vun sin schöne Heimat präägt woor. — As Krischan 12 weer, bleev sin Vadder dood; dat weer en Schock. Verwandte sprüngen in, un de plietsche Jung keem 1756 op de Latienschool in dat Francke'sche Waisenhuus in Halle in Sassen — wiet af vun tohuus. Dat weer de eerste School, de he besöch; tovöör harrn Blick vun de Gedenksteed in't Landsin Öllern em tohuus ünnerricht. En Latienschool, dat weer dat Best, wat sin Lü för den Jung doon kunnen, de ahn en Penn dorstunn. De Francke'schen Stiftungen weern jüst dat, wat för Krischan de Döör to en Hoochschool-Studium apen hollen kunn. Man to'n eersten Mal in de grote Stadt, frömd, vull Heimweh, in starre Regeln inbunnen — glückli weer dat Natuurkind Krischan dor sachs nich.

Man he schaff dat, un 1760 güng he in Halle op de Universität. Dat weer wat Besünners, en grote Schangs. Dorto müßt as arm Kind
1. en Jung ween (Deerns harrn keen Schangs, egaal wa plietsch),
2. rieke Gönner hebben, de di dat betahlen dään. Denn BAFöG geev dat ok nich.

De Gönner vun Krischan stammen ut Holsteen: holsteensche Adelslü strecken em dat Geld för Uni-Kosten un Levenshaltung vör. Krischan studeer Theologie — mehr ut Verlegenheit as ut Neigung, denn in den Beroop kunnst en sekern Posten kriegen un de Kredite trüchbetahlen (!). Man dat keem anners: He keem op de Uni Halle in Kontakt mit de "niege Ästhetik", de philosophische Lehre vun't Schöne, in de Halle dormalen de Pionier-Uni weer. Krischan woor sin egen philosophische Ader wies; siendaag hett he sin Schaffen in de Goornkunst as en Bidrag to de philosophische Ästhetik opfaat. He schreev mit de Metaphern vun sin ländliche Heimat:

Man kann nicht genug sagen, wie elend ein Gelehrter ist, der kein schöner Geist ist. Er ist ein Gerippe ohne Fleisch. Ein Baum ohne Blätter und ohne Blüthen. ... Ein gelehrter Tagelöhner.

Na afslaten Studium güng Krischan as Candidatus Theologiae trüch na Holsteen. En Pastoraat kunn he nich glieks kriegen, so arbeit he as Privaatlehrer in stückerwat ünnerscheedlich adelige Huusholln. (Jüst so harr sin Vadder dat ok maakt un weer achterna över de adeligen Bekan"Das Landleben"nten an sin Pastorensteed kamen. Müßt di even hoochdenen to de Tied...) De Hööchtpunkt för Krischan weer, as he mit 26 Johr as Lehrer de Gottorfer Prinzen op en Reise in de Schwiez begleiten dröff. (Alleen harr he dor keen Geld to hatt.)

De Schwiez! De Bargen! De dramatischen Landschapen drepen den jungen Lehrer merrn in't Hart, un vun düsse Tied an leev he de alpine Schwiez meist so dull as de holsteensche Schwiez, sin Heimat. He slütt Fründschap mit den jungen Schwiezer Maler Alberli un mit annere Schwiezer. Wat in em anleggt weer, kümmt nu langsam to Riep, un he schrifft blangen sin Arbeit nu nachtens sin eerst Book: "Das Landleben", en idyllischen Familienroman mit de Schwiez as Schauplatz. Togliek kriggt he mächtig Knaatsch op sin Arbeit un warrt amenn künnigt. De starre Kokon as Adelsdeener warrt sachs to eng för den jungen Bottervagel. Illustration ut "Das Landleben"— Man Krischan hett Glück: He finnt en goden Verlag; Anfang 1767 kümmt dat Book rut un warrt en vulle Erfolg, de eerst Oplaag is batz! utverköfft, jüst as he bi sin faste Arbeitssteed rutflüggt. Nu is keen Hollen mehr för em: He will sin Leven as friee Gelehrte, Philosoph un Schriftsteller leven.

Ruhm, Reichtum, Pracht, des Hofs Beschwerde,
vom Volk verehrt,
ist Wahn, und nicht des Herrn der Erde,
des Weisen, werth.

Dat schrifft Krischan later över sin Tied as Fürstendeener.

Krischan kehrt eerstmal na Sassen trüch, 'neem he studeert hett, schriftstellert dor, slütt Fründschap mit Friedrich Nicolai, mit Lessing un mit Gellert, den he bewunnern dä, un veröffentlicht Schriften as "Vom guten Geschmack in der Philosophie" un "Von der moralischen Einwürkung der bildenden Künste", de ehr Titel al wiest, in welk Richt sin Gedankens gaht. "Da"Der Winter"s Landleben" kriggt en nieg Oplaag, de sik ok best verköfft, un Krischan schrifft erzieherische, moralische un landschapsbetrachtende Schriften — un ok welk, de allens dree tosamen sünd, t.B. "Der Winter", de na dat "Landleben" Krischans tweete Bestseller woor. Bavento schriftstellert he jümmer mehr in de konkrete Richt "Goornkunst". He warrt mehr un mehr höört un — he kann vun sin friee Schriftstellerie doch wohraftig good leven!

Eerste Goorn-Publikaschoonen

1769 is sin Roop so anwussen, dat he — wedder dör Vermiddeln vun den Adel, dütmaal vun Zarin Katharina — en faste Stellung as Philosophie-Perfesser an de Uni Kiel anbaden kriggt. Na Huus, na Holsteen! Krischan tögert nich. Kiel is dormalen en idyllische Lüttstadt, meist en grötter Dörp; wi köönt us hüüt gor nich utmalen, wa ländlich dat dor noch togüng, man de Biller hier nerrn — deelwies ut latere Epochen! — wiest dat. To Hirschfeld sin Tied mutt dat noch lauschiger west ween. (Se köönt de Biller dör Klick vergröttern.)

De Förde un Kiel (linkerhand in'n Achtergrund) vun't Viehborger Holt ut sehnKiel (achtern) vun den Knüll över Friedenthal sehn

 

Kiel, de High Society flaneert an't Bellevue

De Uni Kiel to Hirschfeld sin TiedDe Uni Kiel harr dunntomalen üm un bi 100 Studenten, jeder kenn jeden. In Kiel blifft Krischan sin ganzes restliches Leven ansässig, as Hoochschoollehrer un Publizist; nich jümmers ahn Frust, faken halv pleite — he geev to veel Geld ut —, af un to ok mit den Gedanken, aftowannern na de Kopenhagener Kunstakademie orr na Hannover orr na St.Petersburg; ünnerbraken vun Reisen na överall hen in Düütschland, 'neem grote Parks gestalt woorn; man he blifft, un de Kieler mucht em bald nich mehr missen.

Krischan verleevt sik hier un heiraadt ok: He un Charlotte Hausmann warrt 1771 en Poor. Al 1 Johr later warrt dat eerst Kind boren, en lütt Deern — un blifft in't sülvige Johr dood. Keen langes Glück is düt Poor todacht. Bloots fief Johr later, 1777, starvt ok de junge Fru. De junge Wittmann Krischan söcht Troost bi sin ole Toflucht, de Natuur, un verbuddelt sik togliek in Arbeit.

Band 1 vun de "Theorie der Gartenkunst"Goornkunst un Aavtbööm

1779 kümmt in Kiel sin groot Wark "Theorie der Gartenkunst" rut, dat den Grundsteen leggt för de Landschapsgoornerie in Düütschland un Europa un dat för so beropene Goornarchitekten as Sckell, Lenné, ok Fürst Pückler to en Aart Bibel woor. Dat Wark hett fief Bänne (!) un woor to Krischans Leevtieden alleen dreemaal opleggt.

In düt Book stekt Hirschfeld sik en heel wiedes Teel: He will beschrieven, woans de Natuur un de minschliche Seel tosamenwirkt. Dat is keen praktisch Ünnerwiesen för Goorners, sünnern en philosophisch-psychologische Theorie (so nöömt he ja ok dat Book) doröver, wat de Natuur för den Minschen bedüüd un welk Landschaps- un Natuurphänomene in den Minschen wat för Geföhle utlööst. Dat will Hirschfeld opslöteln un togliek en Systematik anbeden, na de de Goorners ünnerscheedlich Reize — Harmonie, Melancholie, Heiterkeit, Pathos, Romantik, Beruhigung... — dör landschapsgoornerische Middel tostann bringen köönt. Dorto gifft he ok vele bildliche Bispele in de fief Bänne. J.H. Brandt maak för em massig schöne Kopperstiche vun bispillhafte Landschapsansichten.

Uttöög ut de "Theorie der Gartenkunst" an Hirschfelds Gedenksteen in KirchnüchelLandschapsbild ut de "Theorie der Garetnkunst" vun J.H. Brandt

Hirschfeld will nix minner as de Spraak vun de Natuur — de Spraak, in de dat grote Book vun de Welt schreven is — för den Minschen verständlich maken, mehr noch: den Minschen instand setten, düsse Spraak sülven mit de Natuur to snacken. Dorför brukt he in sin Book faken ok de Poesie. Wenn Se op dat Bild rechterhand klickt, köönt Se poor Uttöög ut dat Book in Vergrötterung lesen.

Knapp dat dat rutkeem, sünd de Minschen överall in Europa basig achter düt Book her west. Ut England weer ja al de Idee vun Landschapsgoorns bekannt, un nu sä een de Welt klipp un klaar, wat en goden Goorn defineer, woso de Minsch Goorns bruuk un woso welk Goorn woans op wokeen wirken dä. Klaar, dat de Parkarchitekten un Goorners överall in Europa mit de "Theorie der Gartenkunst" (Band 1, 2, 3, 4 orr 5) in de Hand lostraben dään in't apen Gelänn un Adelssitze un Residenz-Anlagen In den Park vun Wörlitz. Hirschfeld höll düssen Park för den "eddelsten Park vun Düütschland"na Hirschfeld sin Raatslääg to gestalten anfüngen. Mennig Parks in Europa dreegt de Sporen vun sin Gedankens. Avers nich bloots Goorners un Landschapsarchitekten verslüngen Band 1 bet 5, sünnern ok ganz normale Minschen, Börgerslüüd överall, de en niege Beziehung to de Natuur söchen un bi Hirschfeld dat utdrückt funnen, wat se binnerlich föhlen kunnen. Dat woor so noch nie seggt, de Minsch woor noch nie so mit de Natuur in Verbinnung sett.

De "Theorie der Gartenkunst" is also en groot Reformwark, avers nich bloots in ästhetische un goornerische Hinsicht, nee, ok in't Soziale wiest dat wiet in de Tokumst. Hirschfeld feddert dor, in jede Stadt en groten öffentlichen "Volksgarten" antoleggen, denn jedeen Minsch harr na sin Menen dat Recht, an dat Wirken vun de Natuur deeltonehmen un sik an ehr to freun un to wassen. De groten Parks weern dormalen ja een un all Privatbesitz vun de Mächtigen un Rieken; man Hirschfeld sin Idee weern öffentliche Parks, de alle tohöörn dään; de Natuur sülven, meen he, schull "zum traulichen und geselligen Umgang und Annäherung aller Stände dienen" un so de Minschen ut alle Schichten nehger to'nanner bingen. — Solk Ideen weern to fröh för sin Tied, se woorn eerst in't 19. Johrhunnert ümsett, denn avers överall. Ok in Kiel wull uns "Gartenrevolutionär" Hirschfeld so en Park inrichten, man dormit keem he nich dör. Dat Volk un sin Weel alleen weern de Obrigkeit dormalen noch nix weert, un vun de "Annäherung aller Stände" wullen de mehrsten Bövelsten ja nu rein gor nix weten. (Teihn Johr later keem de franzöösche Revoluschoon.) — Wi seht ok, wa aktuell düsse Ideen hüüt wedder sünd: Wokeen wöör vundaag in öffentliche Anlagen investeern, de "zur Annäherung aller Stände dienen" schullen? Bringt dat etwa Gewinn? Rendite? — Mennig Saken sünd anschienens gliek bleven dör all Tieden.

Dat Hirschfeld dat Ideale un dat Konkrete (t.B. de Notwennigkeit vun Volksparks) jümmers tosamen denkt, is typisch för em. Ok in Kiel befaat sik de Perfesser Hirschfeld nich bloots mit philosophische Ästhetik, nee! He hett en ganz praktischen Sinn för dat, wat nütt un nödig is, un dat is t.B. de Aavtbuu un de Entwicklung vun niege Aavtboomsorten. Krischan feddert kategorisch, en "große, allgemeine, öffentliche Baumschulanstalt" in de Hartogdömer Sleswig un Holsteen intorichten. Dorbi harr he in't Oog, den Ertrag un de Qualität vun de Aavtaarn so to verbetern, dat de holsteeHirschfeld sin Huus in't Düsternbrooker Holtner Buern ok Aavt exporteern so mehr verdenen kunnen; denn he wüss wohl, dat de Borrn in Holstein för Aavtbuu allerbest dögen dä. He sett sik dör, un 1782 warrt in Plön un in Kiel-Düsternbrook staatliche Aavtboomschulen fierlich vun en königliche Hoheit, tosamen mit Krischan, eröffnet. Düsternbrook weer dormalen en idyllisch Dörp wat buten vun Kiel. Krischan (meddewiel Geheimraat) harr dat sorgfältig plaant un anleggt un wach dor mit Iever över. He harr dor ok en schönes Huus merrnmang in de Planten, 'neem he in wahn, wenn he nich an de Uni togang weer. Krischan weer ok de eerst, de de Bööm un Strüker tüchten dä, de ut Noordamerika inföhrt woorn. He harr meddewiel Frünnen in Amerika un köff över ehr de Sämerien för amerikaansche Planten billig direkt an de Quell. De Boomschool diegt basig. He drängt op, dat to de Aavtboomschool en Forstboomschool dorto kümmt; ok Förster sünd Goorners in Gott sin Goorn. (De Forstboomschool kümmt eerst 1788 ingang.) Vun sin Wark profiteer de Landweerschap dormalen bet hüüt.

Bi allens hett Hirschfeld dat Lütte un dat Grote, dat Praktische un dat Ideale togliek in'n Blick, as de Landschap bi Kirchnüchel. Sin Teel is, in de niege Kieler Boomschool de Goorners nich bloots in praktische, sünnern ok in ästhetische Wies uttobillen. He schrifft:

Den erfreulichsten Anblick gibt eine Provinz, mit Obstbäumen bepflanzt; und unter ihrem Schatten ein fröhliches Landvolk ruhen oder mit Gesang und Spiel sich ergötzen sehen, ist eine Scene, die an das goldene Weltalter wieder erinnert.

Ok de Plantenbuu is för em en ideelle Saak, as de ganze Natuur. Anduernd publizeert he nu Literatuur över den Plantenbuu — Handböker för Goornfrünnen, Handböker för de Fruchtboomoptucht un so wieder. He gifft Goornklenners un de "Kleine Gartenbibliothek" rut. Sin Warken warrt översett. Meddewiel bruuk dorHirschfelds Porträt bloots noch sin Naam op stahn, dat sik dat best verköff. He is de "Trendsetter", de "leader of taste" in Europa.

Leevlang blifft Hirschfeld mit Iever bi't Schrieven, ok bi't journalistische Schrieven över Goornerie. As "Opklärer" steiht he dorför in, dat jedereen Togang to Lehre un Kenntnisse hett. Mennig vun sin Böker un Klenner verschenkt he. He sorgt dorför, dat povere Dörpschoollehrer in't Lehrerseminar in Aavtboomkultur ünnerwiest warrt. He organiseert un höllt Gratis-Vörlesungen för alle Kielerinnen un Kieler — in sin Düsternbrooker Boomschool, an Summeravende, mit praktische Demonstraschoonen. He sett sik för in, de Karkhöff in Grootstäder ut hygieensche Grünnen buten vör de Stadt to verleggen un as grote Parks to gestalten. De Ehrungen, mit de he nu vun överall bedacht warrt, bedüüd em nich so veel as dat Diegen vun sin Planten un Minschen — de wassen Leev vun de Kieler to ehr Goorns. In den eersten Band vun de "Goornkunst" wull de Verleger en Bild vun Krischan setten — dat Porträt hier —, man Krischan sä Nee: de Leser schullen nich em bewunnern, sünnern de Natuur.

Hirschfeld is na uns vundagige Maßstäbe "in sin beste Johrn", as he in'n November 1789 to'n tweeten Mal Wittmann warrt — sin tweete Fru In KirchnüchelCharlotte Elisabeth blifft dood. Krischan verhaalt sik nich mehr recht vun düssen Slag. An'n 20. Februar 1792 starvt he an de Folgen vun en Malaria, de he sik op een vun sin grote Goorn-Tuuren dör Europa totrocken hett. He is bloots 50 Johr oolt.

Wat he anfungen, lostreden, vördacht hett, dat leevt wieder in uns dääglich Ümgeven, in de Planten, Parks, Karkhöff un Landschapen. Dat is en Denkmal, as he sik dat wünscht harr. Un jüst so de lütt Steen in Kirchnüchel. Alltohoop mutt een seggen, Christian Cay Lorenz Hirschfeld kunn keen betere Gedenksteed kriegen as jüst an düssen Plack.


Marlou Lessing
Bruukt heff ik dat Book "Christian Cay Lorenz Hirschfeld — eine Biografie"
vun Wolfgang Kehn, Wernersche Verlagsgesellschaft Worms 1992.
En gode Websiet is de vun Graf-Gartenbau.


trüch


na baven


na't Flack

na de Startsiet